Ὁ Σεβασμιότατος Ἐπίσκοπος τῆς Ζίτσης κ. Ἰουστίνος, διδάκτωρ τῆς θεολογίας
Ὁ Σεβασμιότατος Ἐπίσκοπος τῆς Ζίτσης κ. Ἰουστίνος (Στεφάνοβιτς), διδάκτωρ τῆς θεολογίας, ἐγεννήθη εἰς Čačak τῇ 26ῃ Μαΐου 1955 καταγόμενος ἐξ εὐσεβῶν γονέων, τοῦ μὲν πατρὸς αὐτοῦ ὀνομαζομένου Stanislav (μετονομασθέντος ὡς μοναχοῦ Νεκταρίου) τῆς δὲ μητρὸς αὐτοῦ ὀνομαζομένης Danica (μετονομασθείσης ὡς μοναχῆς Χριστίνης), λαβὼν δὲ κατὰ τὸ βάπτισμα τὸ ὄνομα Miroslav. Τὴν πρώτην καὶ δευτέραν βαθμίδα τῆς γενικῆς ἐκπαιδεύσεως ἐτελείωσεν ἐν Βελιγραδίῳ, ἔνθα ἐσπούδασεν τὴν Οἰκονομικὴν Σχολήν. Ἀρξάμενος τοῦ μοναχικοῦ βίου του τῷ 1980 εἰς τὴν Ἱ. Μ. Crna Reka, ἔλαβε τὸ μοναχικὸν σχῆμα εἰς τὴν αὐτὴν ἱερὰν μονὴν ὑπὸ τοῦ τότε Σεβασμιοτάτου Ἐπισκόπου Ράσκας καὶ Πριζρένης κ. Παύλου, τοῦ μετέπειτα Ἀρχιεπισκόπου Βελιγραδίου καὶ Πατριάρχου Σερβίας.
Παραλλήλως μὲ τὰ μοναστικὰ βιώματα καὶ καθήκοντα ἐνεγράφη εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Σερβίας ἐν Βελιγραδίῳ, τῆς ὁποίας ἔγινε πτυχιοῦχος τῷ 1987. Μετέβη διὰ μεταπτυχιακάς σπουδὰς ἐν Ἀθήναις καὶ ἔγινε διπλωματοῦχος μεταπτυχιακῶν σπουδῶν τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς ΕΚΠΑ. Διετέλεσε καθηγούμενος τῆς Ἱ. Μ. Crna Reka τῷ 1991.
Κατὰ τὴν συνεδρίασην τῆς τακτικῆς ἐτησίας Ἱεράς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ορθοδόξου Εκκλησίας τῆς Σερβίας εἰς τὸ Πατριαρχικὸν Μέγαρον ἐν Βελιγραδίῳ τῇ 27ῃ/14ῃ Μαΐου 1992 ἐξελέγη Βοηθὸς Ἐπίσκοπος τοῦ Χβόσνου καὶ συγχρόνως ὡρίσθη τοποτηρητής τε καὶ ἀναπληρωτὴς τοῦ νοσοῦντος Ἐπισκόπου Τιμοκίου κ. Μιλούτιν, ἀσκῶν εἰς τὸ ἀκέραιον τὰ ἐπισκοπικὰ καθήκοντά του ὡς ἐν ἐνεργείᾳ Ἀρχιερεύς. Κατὰ τὴν μνήμην τῶν ἁγίων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ τῶν ἀναργύρων τῶν ἐν Ῥώμῃ τῇ 14ῃ/1ῃ Ἰουλίου 1992 ἐχειροτονήθη Ἐπίσκοπος ἐν τῇ Ἱ. Μ. Σοπόστανι ὑπὸ τοῦ Μακαριστοῦ Πατριάρχου Σερβίας κυροῦ Παύλου, συνεπικουρουμένου ὑπὸ πολλῶν Ἀρχιερέων.
Ἔχει ἐπιτελέσει ἀόκνως πλούσιον ἔργον διὰ τὴν ἀναγέννησιν τοῦ ἐκκλισιαστικοῦ τε καὶ μοναχικοῦ βίου ἐν τῇ Ἱερᾷ Ἐπισκοπῇ Τιμοκίου. Διετέλεσε τρὶς μέλος τῆς Ἱεράς Συνόδου τῆς Ορθοδόξου Εκκλησίας τῆς Σερβίας. Συμμετεῖχεν εἰς διάφορα θεολογικὰ καὶ ἐπιστημονικὰ συνέδρια ἐγχώρια καὶ διεθνῆ. Ἐδημοσίευσεν καὶ μετέφρασεν ἐκ τῆς ἑλληνικῆς πολλὰ ἄρθρα καὶ μελέτας θεολογικοῦ περιεχομένου.
Ἐπὶ τρεῖς δεκαετίας ἀσχολούμενος μὲ τὴν ξυλογλυπτικὴν καὶ κατασκευὴν ξυλογλύπτων παραστάσεων τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ἐπαρουσίαζεν τὰ ἔργα του εἰς διαφόρους ὁμαδικὰς καὶ ἀτομικὰς καλλιτεχνικὰς ἐκθέσεις, μεταξὺ τῶν ὁποίων διακρίνεται ἡ ἔκθεσις «Αἱ σύγχρονοι ὀρθόδοξοι καλαὶ τέχναι», ἥτις ἔλαβε χώραν εἰς τὴν Πινακοθήκην τῶν Ἐφηρμοσμένων Τεχνῶν τοῦ Βελιγραδίου τῷ 1995. Ἐπὶ τῇ εἰκοστὴ ἐπετείῳ τῆς ποιμαντορικῆς μερίμνης αὐτοῦ ἐν τῇ Ἱερᾷ Ἐπισκοπῇ Τιμοκίου, ὁ Σεβασμιότατος Ἐπίσκοπος κ. Ἰουστίνος ἐπαρούσιασεν ἰδικὰ του καλλιτεχνικὰ ἔργα εἰς ἀτομικὴν ἔκθεσιν ὀνόματι «Ἡ δύναμις τοῦ Τιμίου Σταυροῦ», ἥτις ἔλαβε χώραν εἰς τὸ Ἐθνικὸν Μουσεῖον τοῦ Zaječar τῇ 29ῃ/16ἡ Σεπτεμβρίου 2012. Ἡ ἰδία ἔκθεσις ἐπαρουσιάσθη ἐπίσης: εἰς τὴν Πινακοθήκην «Stevan ς Ζίτσης κ. Ἰουστίνος, διδάκτωρ τῆς θεολογίας
__________________________________________________
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΖΙΤΣΗΣ
Ὁ Στέφανος Νεμάνια (1166 – 1196), ὁ ὁποῖος μετὰ τὴν μοναχικὴ κουρά του ὠνομάσθη Συμεὼν (μυροβλύτης), ὑπῆρξεν ἐκ τῶν ἰσχυροτέρων ἡγεμόνων τῶν Σέρβων, τῶν ὁποίων καὶ ἀνεκηρύχθη βασιλεὺς ὑπὸ τὸ ὄνομα Στέφανος Α΄ Νεμάνια· ἐγένετο δὲ γενάρχης καὶ ἱδρυτὴς τῆς ἀπὸ αὐτὸν καλουμένης βασιλικῆς καὶ ἁγιοτόκου δυναστείας τῶν Νεμανιδῶν (1166 – 1371).
Ὁ εὐλαβέστατος μέγας πρίγκιψ Στέφανος καὶ ἡ σύζυγος αὐτοῦ, ἥτις ἐκαλεῖτο Ἄννα καὶ κατήγετο ἐκ γένους βασιλικοῦ, ἀφοῦ ἀπέκτησαν τρία τέκνα, δύο υἱοὺς καὶ μίαν θυγατέρα, ἀμφότεροι ἐδέοντο τοῦ Ἁγίου Θεοῦ μετὰ πολλῶν δακρύων καὶ νηστειῶν νὰ τοὺς δώσῃ καὶ ἄλλο τέκνον· ἐπακούσας δὲ ὁ Κύριος τῆς δεήσεως αὐτῶν, τοὺς ἐχάρισε καὶ τέταρτον τέκνον, υἱὸν ὀνομασθέντα Ράστκο. Ὁ ἀείμνηστος οὗτος Ράστκο, ἂν καὶ νεώτερος υἱὸς τοῦ Στεφάνου καὶ τῆς Ἄννης, ἡγεμόνων τῆς τότε Σερβίας, ἐντούτοις ἀνεχώρησε διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος, ἔνθα ἐκάρη μοναχὸς λαβὼν τὸ ὄνομα Σάββας.
Ὁ εὐλαβέστατος μέγας πρίγκιψ Στέφανος Α΄, ἀφοῦ κατὰ τὸ ἔτος 1196 παρῃτήθη τοῦ θρόνου ὑπὲρ τοῦ υἱοῦ τοῦ Στεφάνου Β’ (1196 – 1228), ὅστις καὶ Πρωτοστεφὴς καλεῖται, ἐπειδὴ πρῶτος αὐτὸς ἐστέφθη ἐπισήμως τῇ συγκαταθέσει τῶν Βυζαντινῶν βασιλεὺς τῶν Σέρβων, ἔλαβε τὸ μοναχικὸν σχῆμα ὑπὸ τὸ ὄνομα Συμεὼν ἐγκαταβιώσας ἐν ἀρχῇ εἰς τὴν ἱερὰν μονὴν Στουδένιτσα· τελικῶς κατέληξεν ὡς μοναχὸς ἐν ὄρει Ἄθῳ ἐν τῇ μονῇ τοῦ Χιλιανταρίου, ἥντινα ἵδρυσεν ὁμοῦ μὲ τὸν κατὰ σάρκα υἱόν του Σάββαν καὶ ἔνθα τῆς ἁγιωνυμίας ἠξιώθησαν· ὁ ἴδιος δὲ ὁ Στέφανος Α΄ καὶ νῦν Συμεὼν μοναχὸς μετὰ πόθου ὑπέβαλλεν ἑαυτὸν εἰς τὰς ἀσκήσεις τῆς μοναχικῆς πολιτείας, ζήσας δὲ ὁσίως καὶ θεαρέστως, ἀνεπαύθη μακαρίως ἐν Κυρίῳ.
Ὁ δὲ μακάριος Σάββας ἀποκτήσας μεγάλην σοφίαν καὶ πολλὴν πεῖραν εἰς τοὺς ἀσκητικοὺς ἀγῶνας ἐν ῾Αγίῳ Ὄρει Ἄθῳ καὶ ἀνελθὼν πᾶσαν τὴν κλίμακα τῶν ἀρετῶν ἕως τῆς ἀνωτέρας βαθμίδος, ἐπανῆλθε τῷ 1208 εἰς τὴν Σερβίαν φέρων μετ’ αὐτοῦ τὸ ἅγιον λείψανον τοῦ μακαρίου πατρὸς αὐτοῦ Συμεὼν τοῦ ἐν ἀσκήσει λαμψάντος, ἐκ τοῦ ὁποίου ἐξήρχετο εὐωδία ἄρρητος. Εἰς τὴν ἱερὰν μονὴν Στουδένιτσα διωρίσθη Ἀρχιμανδρίτης καὶ ὁ ἴδιος συμπαρίστατο μεθ᾿ ὅλης τῆς δυνάμεως αὐτοῦ εἰς τὸν ἀδελφὸν του Στέφανον Β΄, διὰ νὰ φέρῃ εἰς καλὴν κατάστασιν τὴν χώραν του.
Εἰς τὸ ἀνεξάρτητον κράτος τῶν Σέρβων παρέστη ἡ ἀνάγκη νὰ συσταθῇ ἡ αὐτοκέφαλος Ἐκκλησία τῆς Σερβίας. Ὁ Ἅγιος Σάββας μετέβη εἰς τὴν Νίκαιαν τῆς Βιθυνίας πρὸς τὸν αὐτοκράτορα τῆς Νικαίας δι’ ἀναγκαίαν ὑποθέσιν τοῦ νεοσύστατου κράτους τῶν Σέρβων· ἐκεῖ δὲ ἐπέτυχε νὰ ἐξασφαλίσῃ τὸ αὐτοκέφαλον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Σερβίας τῷ 1219. Ὁ δὲ Πατριάρχης τοῦ θρόνου Κωνσταντινουπόλεως ὁ Μανουὴλ Α’ Σαραντηνὸς Χαριτόπουλος συνομιλήσας μετὰ τοῦ Ἁγίου ἐπὶ ἱκανὰς ἡμέρας καὶ βεβαιωθεὶς διὰ τὴν ἐνάρετον αὐτοῦ πολιτείαν, ἔκρινεν αὐτὸν ἄξιον καὶ ἱκανὸν διὰ τὸ ἀποστολικὸν ἀξίωμα τῆς ᾿Αρχιερωσύνης· ἔπειτα συνομιλήσας μετὰ τοῦ αὐτοκράτορος, ἀπέφασισαν ἀμφότεροι νὰ χειροτονήσουν Ἀρχιεπίσκοπον Σερβίας καὶ Πεκίου τὸν ἀρχιμανδρίτην Σάββαν, ὅ περ καὶ ἐγένετο. Χειροτονηθεὶς δὲ ὁ Ἅγιος ἐπεδόθη εἰς πολὺν κόπον καὶ μόχθον ἀρχίζων νὰ ὀργανώνῃ ὁριστικῶς τὸν ἐκκλησιαστικὸν βίον πρὸς μεγάλην χαρὰν τοῦ λαοῦ αὐτοῦ.
Ὁμοῦ μὲ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ Στέφανον Β΄ ὡλοκλήρωσε πλήρως τὸ ὑπέροχον μοναστήριον Ζίτσα, διακοσμήσας αὐτὸ μὲ πολύτιμα μάρμαρον καὶ ἁγιογραφίας· τὸ δὲ ἴδιον μοναστήριον ὡρίσθη καὶ ὡς ἕδρα τῆς νεοσυστάτου Ἀρχιεπισκοπῆς Σερβίας. Κατὰ τὴν συνεδρίασιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Σερβίας τῇ κυριωνύμῳ ἡμέρᾳ τῆς Ἀναλήψεως τῷ 1221 εἰς τὴν ἱερὰν μονὴν Ζίτσαν ὁ Στέφανος Β’ Πρωτοστεφής, ἀδελφὸς τοῦ Ἁγίου ᾿Αρχιεπισκόπου, ἀνεκηρύχθη βασιλεὺς τῆς Σερβίας, καθὼς ἀνωτέρω ἐλέχθη, καὶ ἐστέφθη ἐκ τῆς χειρὸς τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάββα· οὕτω δὲ τὸ μοναστήριον Ζίτσα μετέπειτα κατέστη ὁ τόπος στέψεως τῶν Νεμανιδῶν καὶ ὁ θρόνος τοῦ κράτους τῶν Σέρβων.
Ἐκτὸς τῶν ὑφισταμένων ἐπισκοπῶν τοῦ Ράς, τῆς Λιπλιάνας καὶ τῆς Πριζρένης, ἡ νεοσύστατος ἱερὰ Ἀρχιεπισκοπὴ ἀπηρτίζετο ἐπίσης ἐκ τῶν δὺο παραθαλασσίων ἐπισκοπῶν τοῦ Χοὺμ καὶ τῆς Ζέτας, καὶ ἐκ τῶν ἓξ ἐπισκοπῶν ἐνδότερον τῆς Σερβίας – τῆς Ζίτσης, τῆς Χβόστανης, τῆς Μπουντίμλιανης, τοῦ Ντάμπαρ, τῆς Μοράβιτσας καὶ τῆς Τόπλιτσας –. Τοιουτοτρόπως αὐτὰ τὰ ἐπισκοπικὰ κέντρα ἐκάλυψαν πᾶσαν τὴν ἔκτασιν τῆς σερβικῆς ἐπικρατείας καὶ συγχρόνως ἤσκουν ἀόκνως τὴν ποιμαντορικὴν φροντίδα ἐν μέσῳ τοῦ σερβικοῦ λαοῦ· συνεπῶς ἡ ἱερὰ ἐπισκοπὴ Ζίτσης ἱδρύθη ὑπὸ τοῦ ῾Αγίου Σάββα καὶ τὸ μοναστήριον Ζίτσα κατέστη ἡ ἕδρα τῆς ἱερᾶς ἐπισκοπῆς Ζίτσης.
Μετ’ ὀλίγον χρόνον ὁ ᾿Αρχιεπίσκοπος Σάββα, ζήσας θεαρέστως, ἐκοιμήθη ἐν ὁσιότητι τῷ 1236 εἰς τὸ Τίρνοβον τῆς Βουλγαρίας, εὐθὺς δὲ ἀπεκαλύφθη ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ὁ νέος ἅγιος τῆς ᾿Εκκλησίας του. Τὸ ἱερὸν λείψανον τοῦ ὁσίου Σάββα παρέμεινεν ἐν ἀφθάρτῳ καταστάσει, συγχρόνως δὲ κατέστη θαυματουργόν· καὶ συνεπῶς ὁ Ἅγιος Σάββας ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι ἕως τῆς σήμερον δημοφιλέστατος καὶ ἀξιοσέβαστος ὅσιος πατὴρ τοῦ σερβικοῦ γένους.
Τὸν Ἅγιον Σάββαν διεδέχθη εἰς τὸν ἀρχιεπισκοπικὸν θρόνον ὁ Ἅγιος Ἀρσένιος τοῦ Σρέμ, ὅστις ἐξαιτίας τῶν ἐπιδρομῶν τῶν Οὕγγρων ἠναγκάσθη νὰ μεταφέρῃ τὴν ἕδραν τῆς ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Σερβίας εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τῶν Ἁγίων ἐνδόξων Ἀποστόλων τῆς ἱερᾶς μονῆς Πεκίου εἰς Μετόχια· ἔστω καὶ ἂν ὁ ἀρχιεπισκοπικὸς θρόνος εἶχε μεταφερθῆ ἐν Πεκίῳ, ἡ ἱερὰ μονὴ Ζίτσα δὲν ἔπαψε νὰ κατέχῃ μίαν διακεκριμένην θέσιν εἰς τὴν ἱερὰν Ἀρχιεπισκοπὴν Σερβίας γενικώτερον. Κατὰ τὴν ἀρχιερατείαν τοῦ Εὐστρατίου Α΄ (1279 – 1286) ἡ ἱερὰ μονὴ Ζίτσα ὑπῆρξε τὸ κέντρον πολλῶν δραστηριοτήτων. Ἐφόσον ὁ ἴδιος ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ ἐξαιτίας ἀσθενείας τινὸς καὶ ἐτάφη εἰς τὴν ἱερὰν μόνην Ζίτσαν, κατ᾿ εὐδοκίαν Θεοῦ ἀνεγνωρίσθη ὡς ἅγιος λόγῳ τῶν ἰάσεων, ποὺ ἐπετελοῦντο ἀπὸ τὸν θαυματουργὸν λείψανόν του. Τὸν διεδέχθη δὲ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἰάκωβος (1286 – 1292). Κατὰ τὴν ἀρχιερατείαν τῶν μετέπειτα ἀρχιεπισκόπων Εὐστρατίου Β΄, Δανιὴλ Β΄, Σάββα Γ΄ καὶ Νικοδήμου τόσον ἡ ἱερὰ ἐπισκοπὴ Ζίτσης ὅσον καὶ τὸ μοναστήριον Ζίτσα ἐσυνέχιζον νὰ διαδραματίζουν σπουδαῖον ρόλον εἰς τὴν ζωὴν τῆς ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Σερβίας. Εἱς τὴν συνεδρίασιν τῆς ἱερᾶς Συνόδου, ποὺ ἔλαβε χώραν εἰς τὴν ἱ. μόνην Ζίτσαν κατὰ τὸ φθινόπωρον τοῦ 1390 ἢ κατὰ τὸ ἔαρ τοῦ 1391, πατριάρχης τῆς Σερβίας ἐξελέγη ὁ Δανιὴλ Γ΄.
Ἐπηκολούθησαν αἱ πολεμικαὶ συμφοραί. Μοναστήρια, ἐκκλησίαι καὶ ἱεραὶ ἐπισκοπαὶ γενικῶς ὑπέστησαν μετὰ τοῦ σερβικοῦ λαοῦ πολλὰ δεινά, λεηλασίας, καταστροφὰς καὶ ἐρημώσεις, παραλλήλως ὅμως καὶ νέα ἐκκλησιατικὰ κέντρα ἐνεκαινιάζοντο. Λόγῳ τῆς ἐμφανίσεως τῶν Ὀθωμανῶν Τούρκων αἱ ἐπισκοπικαὶ ἕδραι ἦσαν ἠναγκασμέναι νὰ μετατοπίζωνται συχνάκις. Μετὰ τὴν ἅλωσιν τοῦ δεσποτάτου τῆς Σερβίας ὑπὸ τῶν Τούρκων τῷ 1459 ἡ ζωὴ εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης ἔσβησεν, ἕως ὅτου συνεστήθη ἐκ νέου τὸ Πατριαρχεῖον τοῦ Πεκίου τῷ 1557, ὁπότε ἡ μοναχικὴ πολιτεία ἐπανῆλθεν εἰς τὴν Ζίτσαν λίαν συντόμως. Ἀπὸ τοῦ καιροῦ ἐκείνου ἕως τοῦ 19ου αἰῶνος δὲν ὑφίστανται πολλὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα τόσον περὶ τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης ὅσον καὶ τῆς ἱ. μονῆς Ζίτσης, ἥτις ἠρημώθη καὶ μετεβλήθη εἰς ἐρείπια ἀπὸ μεγάλην φθορὰν ἐξαιτίας τῶν δυσαρέστων ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ πολεμικῶν συγκρούσεων.
Κατὰ τὴν ἱστορικὴν διαδρομὴν αὐτῆς ἡ ἱ. ἐπισκοπὴ Ζίτσης ἤλλασσεν ἐνίοτε τὴν ὀνομασίαν καὶ τὴν ἕδραν αὐτῆς. Οὕτως ἀνευρίσκομεν ἱστορικὸν στοιχεῖον ἐν ἔτει 1654 περὶ τοῦ Μακαρίου, μητροπολίτου τοῦ Οὔζιτσε, καὶ τοῦ Μητροφάνους, μητροπολίτου τοῦ Βαλιέβου καὶ Οὔζιτσε. Σπουδαῖον ρόλον εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης διεδραμάτισεν ὁ Νικηφόρος Μαξιμόβιτς, ἐπίσκοπος τοῦ Οὔζιτσε (1831 – 1853), ὅστις μετέφερε τὴν ἐπισκοπικὴν ἕδραν ἀπὸ τὴν Οὔζιτσε εἰς τὴν Τσάτσακ, ἔνθα ἀνήγειρεν ἐπισκοπικὸν μέγαρον· ἐπίσης ἀνενέωσε τὰ μοναστήρια Μεταμορφώσεως καὶ Ὑπαπαντῆς, ἤρχετο εἰς ἐπικουρίαν ἀπόρων οἰκογενειῶν ὡς πρὸς τὴν παιδείαν καὶ μόρφωσιν, ἀνέγειρε σχολεῖα καὶ ἐδημοσίευε βιβλία.
Τὸν Ἰωαννίκιον (Nešković), ἐπίσκοπον Οὔζιτσε καὶ Κρούσεβατς (1854 – 1873), διέκρινεν ἡ ἰδιαιτέρα σημασία ποὺ ἔδιδεν ὡς πρὸς τὴν ἀνανέωσιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης. Προτοῦ ἐκλεγῇ ἐπίσκοπος, διετέλεσε πρωτοσύγγελος εἰς τὸν Πέτρον (Jovanović), μητροπολίτην Βελιγραδίου καὶ Σάμπατς· ἐπίσης διετέλεσεν ἐπόπτης οἰκοδομικῶν καὶ ἀναστηλωτικῶν ἐργασιῶν τῆς ἱ. μονῆς Στουδένιτσα καὶ μέλος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ συμβουλίου εἰς Βελιγράδιον καὶ Σάμπατς, καθὼς καὶ καθηγούμενος καὶ ἱερατικῶς προϊστάμενος τῆς ἱ. μονῆς Κάλενιτς. Τῷ 1849 ἐξελέγη ἐπίσκοπος καὶ ἐπὶ ἓξ ἔτη ἐξετέλει τὰ ἐπισκοπικὰ καθήκοντά του εἰς τὸ Σάμπατς. Ἀνήγειρεν εἰς τὴν γενέτειράν του Milandža μὲ ἰδικάς του δαπάνας τὸ σχολεῖον, τὸν ἱ. ναὸν τοῦ Ἁγ. Σάββα καὶ τὸ ἀρχονταρίκιον τῆς ἱ. μονῆς Κάλενιτς, καθὼς καὶ τὸ ἀρχονταρίκιον καὶ τὸν ἱ. ναὸν εἰς τὸ χωρίον Preradovac. Διέθεσε σημαντικὰ ποσὰ ὑπὲρ τῶν ἀναστηλωτικῶν ἐργασιῶν τῆς ἱ. μονῆς Στουδένιτσα· ἦτο φιλόβιβλος, δηλαδὴ ἐπρομηθεύετο βιβλία ἀλλὰ καὶ τὰ ἐδώριζεν ἐγκαρδίως· ἐπίσης ἦτο ἀρχαιοσυλλέκτης ὅπως καὶ συλλέκτης χειρογράφων καὶ ἀρχαίων κερμάτων, μὲ σκοπὸν νὰ τὰ ἀποστείλῃ εἰς τὴν «Ἑταιρείαν Σερβικῆς Λογιότητος» καὶ εἰς τὴν «Ἑταιρείαν Σέρβοι Λόγιοι», τῶν ὁποίων ἦτο μέλος. Ἡ ἐπισκοπικὴ ἕδρα αὐτοῦ εὑρίσκετο εἰς τὴν πόλιν Καράνοβατς (νῦν Κράλιεβο)· ἐτάφη εἰς τὴν ἱ. μονὴν Ζίτσαν.
Εἰς τὸν ἐπισκοπικὸν θρόνον τὸν ἀξιομνημόνευτον ἐπίσκοπον Ἰωαννίκιον (γνωστὸν εἰς τὸν λαὸν ὑπὸ τὸ ὄνομα Δεσπότης Ἰάνια) διεδέχθη ὁ Βικέντιος (Krasojević), ἐπίσκοπος τοῦ Οὔζιτσε (1873 – 1882). Ἦτο ἐπίσης φιλόβιβλος καὶ φιλεκπαιδευτικός· διέθεσεν ὅλην τὴν περιουσίαν του εἰς τοὺς φιλανθρωπικοὺς ἐράνους καὶ εἰς τὰ ταμεῖα τῶν ὑποτροφιῶν.
Ὁ Κορνήλιος (Stanković), ἐπίσκοπος τοῦ Οὔζιτσε, ἀρχιεράτευσεν εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης ἐπὶ δύο συνεχῆ ἔτη (1883 – 1885). Κατὰ τὴν διετῆ ἀρχιερατείαν αὐτοῦ ἡ ἱ. ἐπισκοπὴ ἤλλαξε τῇ 26ῃ Ἰουνίου 1884 τὴν ὀνομασίαν αὐτῆς· ἔκτοτε ἡ ἱ. ἐπισκοπὴ φέρει τὸ ὄνομα Ζίτσης. Ὁ δὲ ἐπίσκοπος Κορνήλιος ἀναπαύεται ἐν εἰρήνῃ εἰς τὸ μοναστήριον Ζίτσα.
Ὁ Νικάνωρ (Ružičić) διετέλεσεν ἐπίσκοπος Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 1886 ἕως τοῦ 1889.
Ὁ Σάββας (Barać) διετέλεσεν ἐπίσκοπος Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 1889 ἕως τοῦ 1913· ἦτο διδάσκαλος καὶ συμμετεῖχεν εἰς τὸ Συνέδριον τοῦ Βερολίνου· ἐκάρη μοναχὸς εἰς τὴν ἱ. μονὴν Ντέτσανι ἐν Κοσσυφοπεδίῳ (Κοσσόβῳ) καὶ ἔλαβε τὸν ἀνώτερον ἀκαδημαϊκὸν τίτλον τῶν θεολογικῶν ἐπιστημῶν τῆς Θεολογικῆς Ἀκαδημίας τοῦ Κιέβου· ἐπέδειξε πρωτοφανῆ καὶ ἔνθερμον ζῆλον διὰ τὴν ἀνακαίνισιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς· συνεκέντρωσε πολυτίμους πληροφορίας περὶ τῶν μοναστηριακῶν καὶ ἐνοριακῶν ναῶν, τὰς ὁποίας ἀνέφερεν εἰς τὰ ἐπισκοπικὰ σημείωματά του κατὰ τὰς τακτικὰς ἐπισκέψεις τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς αὐτοῦ.
Τῷ 1919 εἰς τὸν θρόνον τῆς ἐπισκοπῆς Ζίτσης ἀνῆλθεν ὁ Νικόλαος Βελιμίροβιτς. Ἓν ἔτος μετὰ τὴν ἐνθρόνισίν του μετετέθη κατ᾿ αἴτησίν του εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ἀχρίδος, ὁ δὲ Ἐφραὶμ (Bojović) ἀρχιερέτευσεν εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 1920 ἕως τοῦ 1933· ὁ ἴδιος ἔγινε πτυχιοῦχος τῆς Θεολογικῆς Ἀκαδημίας τῆς Μόσχας καὶ διετέλεσε καθηγητὴς τῆς Ἱερατικῆς Σχολῆς· ἀναπαύεται ἐν εἰρήνῃ εἰς τὸ μοναστήριον Στουδένιτσα.
Μετὰ τὴν μακαρίαν ἀνάπαυσιν τοῦ ἐπισκόπου Ἐφραὶμ ὁ Πατριάρχης Σερβίας Βαρνάβας διετέλεσε τοποτηρητὴς τῆς ἐπισκοπῆς Ζίτσης μέσῳ τοῦ βοηθοῦ του ἐπισκόπου Τύχωνος ἕως τοῦ 1936, ὁπότε ὁ Νικόλαος Βελιμίροβιτς ἐπανῆλθεν εἰς τὴν ἐπαρχίαν τῆς Ζίτσης· ἀνηγορεύθη διδάκτωρ θεολογίας καὶ φιλοσοφίας· ὑπῆρξεν εἷς ἀπὸ τοὺς γονιμωτέρους συγγραφεῖς. Κατὰ τὸν 1ον Παγκόσμιον Πόλεμον ὁ Νικόλαος Βελιμίροβιτς μὲ τὴν ἔντονον δρᾶσιν του ἐν Ἀμερικῇ καὶ Ἀγγλίᾳ συμπαρίστατο εἰς τὸν σερβικὸν λαόν· ἀφωσιώθη δὲ θερμῶς εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ φρονήματος, διαπαιδαγωγήσας καταλλήλως τὸ εὐσεβιστικὸν κίνημα, τὸ ὁποῖον εἶχεν ἐμφανισθῆ παρὰ τῷ σερβικῷ λαῷ κατὰ τὴν περίοδον τοῦ μεσοπολέμου.
Ἐγνώριζε νὰ καθοδηγήσῃ ἐπιδεξίως τὰ ὁρμητικὰ κύματα τῆς λαϊκῆς εὐσεβείας, καὶ τοιουτοτρόπως ἐνεπλούτισε τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Σερβίας, εἰδικῶς κατὰ τὴν μεταπολεμικὴν περίοδον, στελεχώσας τὰ ἠρημωμένα μοναστήρια καὶ τὰς ἐνορίας μὲ πρώην στελέχη τοῦ εὐσεβιστικοῦ κινήματος. Ἀνεπαύθη τῷ 1956 ἐν Ἡνωμέναις Πολιτείαις, ἔνθα ἐν τῷ μεταξὺ εἶχεν ἐξορισθῆ, καὶ ἐκεῖ ἐτάφη· τῷ 1992 τὸ ἱερὸν λείψανόν του μετεφέρθη εἰς τὴν ἱ. μονὴν Lelić. Χειμαζόμενος ἀπὸ μεγάλας δυσκολίας καὶ ζήσας θεαρέστως ἠξιώθη ὑπὸ τοῦ Θεοῦ μεγάλης ἁγιότητος, διὰ τοῦτο κατετάγη εἰς τὰ ἁγιολογικὰ Δίπτυχα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Σερβίας.
Ὅτε ὁ Νικόλαος Βελιμίροβιτς συνελήφθη αἰχμάλωτος τῷ 1941, ὁ Βικέντιος, ἐπίσκοπος Ζλετόβο καὶ Στρυμόνος, διετέλεσε τοποτηρητής τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης μέχρι τοῦ ἔτους 1947· ἔκτοτε ἕως τοῦ 1956 διετέλεσαν τοποτηρηταὶ οἱ ἐξῆς ἐπίσκοποι· Βαλεριανὸς ἐπίσκοπος Σουμαδίας, Ἰωσὴφ μητροπολίτης Σκοπίων· Βλαδίμηρος ἐπίσκοπος Ράσκας καὶ Πριζρένης· καὶ Γέρμανος ἐπίσκοπος Βουδιμίου.
῾Ο Γέρμανος (Djorić) διετέλεσεν ἐπίσκοπος Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 1956 ἕως τοῦ 1958. ᾿Εκλεγεὶς δὲ Πατριάρχης Σερβίας τῷ 1958, ἐσυνέχισε νὰ ἀσκῇ συγχρόνως τὴν τοποτηρητίαν ἐπὶ τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης ἕως τοῦ 1961.
Ὁ Βασίλειος (Kostić) ἦτο ἐπίσκοπος Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 1961 ἕως τοῦ 1978. Εἶχε φοιτήσει εἰς τὰ ἀνώτατα ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα· ἀνηγορεύθη διδάκτωρ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν· διετέλεσε μέλος τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου καὶ καθηγητὴς τοῦ μοναστικοῦ σχολείου ἐν τῇ ἱ. μονῇ Ντέτσανι καὶ τῶν Ἱερατικῶν Σχολῶν ἐν Πριζρένη καὶ Μπίτολα. ᾿Εξελέγη ἐπίσκοπος Μπανιαλούκας χειροτονηθεὶς τῷ 1947. Ἀνενέωσε τὸ ἐπισκοπικὸν μέγαρον τοῦ μοναστηρίου τῆς Ζίτσης, τὸ ὁποῖον εἶχε καταστραφῆ κατὰ τὸν δεύτερον παγκόσμιον πόλεμον. Ἐπεσκέπτετο τακτικῶς τὸ ποίμνιόν του· ἐνεθάρρυνεν ἀόκνως τὸν λαὸν καὶ παρώτρυνε τὴν κατασκευὴν ναῶν. Ἀντεπροσώπευσε τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Σερβίας εἰς τὰ Πανορθόδοξα Συνέδρια, ποὺ ἔλαβαν χώραν ἐν Ρόδῳ καὶ Γενεύῃ.
Μετὰ τὴν ἀνάπαυσιν ἐν τῇ ἀγήρῳ μακαριότητι τοῦ ἐπισκόπου Βασιλείου, ἀνέβη εἰς τὸν ἀρχιερατικὸν θρόνον τῆς Ζίτσης ὁ ἐπίσκοπος Στέφανος (Boca) ἀπὸ τοῦ 1978 ἕως τοῦ 2003. Εἶχε φοιτήσει εἰς τὴν Ἱερατικὴν Σχολὴν καὶ εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν ἐν Βελιγραδίῳ, καὶ πρὸ τῆς ἐπισκοπικῆς ἐκλογῆς του διετέλεσε κατηχητὴς ἐν Γυμνασίῳ καὶ καθηγητὴς τῆς Ἱερατικῆς Σχολῆς ἐν Βελιγραδίῳ. Τῷ 1959 ἐξελέγη ἐπίσκοπος Δαλματίας καὶ κατὰ τὰ 19 ἔτη τῆς ἀρχιερατείας του κατώρθωσε νὰ ἀνανεώση τὴν ὑπὸ τοῦ πολέμου καταστραμμένην ἱ. ἐπισκοπὴν Δαλματίαν καὶ τὴν ζῶσαν ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ ἐν αὐτῇ. Ἐν τῇ ἱ. ἐπισκοπῇ Ζίτσης ἐπιτέλεσεν ἀόκνως πλούσιον ἔργον: ἐδίδασκε τοὺς μοναχοὺς καὶ τὸ ἱερατεῖον· ὠργάνωνεν ἐπιμορφωτικὰ σεμινάρια καὶ διαλέξεις· ἵδρυσε χορῳδίας· κατήρτιζε τὰ νέα στελέχη· παρώτρυνε τὴν ἀνέγερσιν ἱερῶν ναῶν καὶ ἄλλων κτηρίων· ἀνέπτυξεν ἱεραποστολικὸν ἔργον· ἀντεπροσώπευσε τὴν Σερβικὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν εἰς πολλὰ διεκκλησιαστικὰ καὶ θεολογικὰ σύνεδρια τοπικὰ καὶ διεθνῆ. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ ἀνέθεσε κατὰ τὴν πολυετῆ ἀρχιερατείαν του τὴν φροντίδα τῆς ἐκκλησιαστικῆς παιδείας καὶ μορφώσεως· ἀναπαύεται ἐν εἰρήνῃ εἰς τὸ μοναστήριον Ζίτσα.
Ὁ ἐπίσκοπος Χρυσόστομος (Stolić) ἀρχιεράτευσεν εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 2003 ἕως τοῦ 2012. Ἐγγενήθη εἰς Ῥούμα τοῦ Σρέμ. Ἔλαβε τὸ μοναχικὸν σχῆμα εἰς τὴν ἱ. μονὴν Βίσοκι Ντέτσανι, ἔνθα ἐν ἀρχῇ ἐγκαταβίωσε· τελικῶς κατέληξεν ὡς μοναχὸς εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος, ὅπου ἀπέκτησε τὰ ὑψηλὰ βιώματα τοῦ μοναχικοῦ βίου τῆς κοινοβιακῆς μονῆς Χιλιανταρίου. Διετέλεσε διευθυντὴς τῆς βιβλιοθήκης τῆς ἱ. μονῆς Χιλιανταρίου καὶ ἐπίσης διηκόνησε δὶς ὡς Πρῶτος τοῦ Ἁγ. Ὄρους εἰς τὸ «Πρωτᾶτον» τῶν Καρυῶν. Τῷ 1988 ἐξελέγη ἐπίσκοπος ἐν Δυτικῇ Ἀμερικῇ· τῷ 1992 ἐξελέγη ἐπίσκοπος Βανάτου καὶ ἀπὸ τοῦ 2003 ἀρχιεράτευσεν εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης. Ἦτο φιλόβιβλος καὶ ἐνδιεφέρετο ἰδιαιτέρως διὰ τὴν εὐταξίαν τῆς ψαλτικῆς καὶ τῆς θείας λατρείας. Καρπὸς τῆς μοναχικῆς ζωῆς αὐτοῦ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ὑπῆρξε τὸ δίτομον ἔργον «Βίος καὶ Πολιτεία Ἁγίων» καὶ «Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου», ἡ ὁποία ἐξεδόθη μεθερμηνευομένη μὲ σχόλια εἰς τὴν σερβικὴν γλῶσσαν. Ἠσχολεῖτο μὲ τὴν ἔκδοσιν ἔργων λειτουργικοῦ καὶ θεολογικοῦ περιεχομένου· κατὰ τὴν ἀρχιερατείαν του ἐδημοσιεύθησαν: τὸ «Εὐαγγέλιον» καὶ ὁ «Ἀπόστολος» διὰ τὴν καθ’ ἑκάστην ἡμέραν λειτουργικὴν χρῆσιν· τὰ «Μηναῖα», ἐκτετυπωμένα ὁμοῦ μὲ τὸ τυπικολογικὸν μέρος, καλούμενον «Srbljak», τὸ ὁποῖον ἀναφέρει τὰς λειτουργικὰς διατάξεις καὶ ἐθιμοτυπίας πρὸς τιμὴν τῶν Σέρβων Ἁγίων τὰς εἰδικώτερον κρατούσας ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Σερβίας καὶ ἐνηρμονισμένας μὲ τὸν πλέον ἔγκυρον καὶ πλήρη ὁδηγὸν τοῦ κατ’ ἔτος λειτουργικοῦ τυπικοῦ. Ἀναπαύεται ἐν εἰρηνῃ εἰς τὸ μοναστήριον Ρούγιαν (Bioska κοντὰ εἰς τὴν πόλιν Οὔζιτσε), ὅπερ ἀποτελεῖ τὴν κτητορικὴν μονὴν αὐτοῦ.
Μετὰ τὴν μακαρίαν ἀνάπαυσιν τοῦ ἐπισκόπου Χρυσοστόμου, ὁ Ἰωάννης (Mladenović), ἐπίσκοπος Σουμαδίας, διετέλεσε τοποτηρητής τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης ἀπὸ τοῦ 2012 ἕως τοῦ 2014.
Τῷ 2014 ἀνῆλθεν εἰς τὸ ἁγιοσαββατικὸν θρόνον τῆς Ζίτσης ὁ νῦν ἐπίσκοπος κ. Ἰουστῖνος (Στεφάνοβιτς), ὅστις πρότερον διετέλεσεν ἐπίσκοπος Τιμοκίου. Ὁ Σεβασμιότατος ἐπίσκοπος Ἰουστῖνος ἐπισκέπτεται μοναστήρια καὶ ἐνορίας, διδάσκει μὲ φλογερὰ καὶ ἔνθερμα λόγια, ἑδραιώνει τὸ ποίμνιον ἐν τῇ πίστει, ἐπικουρεῖ εἰς τὴν ἀνέγερσιν ἱερῶν ναῶν καὶ ἄλλων κτηρίων καὶ γενικῶς ἐποικοδομεῖ τὴν ζῶσαν ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ εἰς τὴν θεοφύλακτον ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης.
Ἡ ἱερα ἐπισκοπὴ Ζίτσης σήμερον διαθέτει δεκατρεῖς ἀρχιερατικὰς περιφερείας καὶ διακόσιας καὶ δεκαπέντε ἐνορίας· ἐπίσης διαθέτει 28 μοναστήρια, ἐν συνόλῳ δὲ διακοσίους καὶ δέκα μοναχούς τε καὶ δοκίμους· ἐπίσης διαθέτει εἴκοσι τέσσαρας μοναστηριακοὺς ναοὺς καὶ δεκατρία μοναστηριακὰ παρεκκλήσια. ῾Εκατὸν ἑξήκοντα ἑπτὰ κατηχηταὶ διδάσκουν τὰ θρησκευτικὰ εἰς τὴν διοικητικὴν περιοχήν, ἥτις ὑπάγεται εἰς τὴν ἱ. ἐπισκοπὴν Ζίτσης, ἐνῷ ὑπηρετοῦν ἐπίσης δεκαοκτὼ διάκονοι ἐν αὐτῇ. Ἡ ἱερὰ ἐπισκοπὴ Ζίτσης διαθέτει ἑκατὸν ἑβδομήκοντα ἐνοριακοὺς ναούς, τριάκοντα τέσσαρα παρεκκλήσια, καὶ πεντήκοντα ἐννέα ἀρχονταρίκια. Πλῆθος ἐπίσης νέων ναῶν καὶ ἀρχονταρικίων εὐρίσκονται ὑπὸ ἀνοικοδόμησιν.
Ἡ ἕδρα τῆς ἱερᾶς ἐπισκοπῆς Ζίτσης εὐρίσκεται εἰς τὸ ἐπισκοπικὸν μέγαρον τοῦ Κράλιεβο, ἐπὶ τῆς ὁδοῦ Δοσιθέου 5ε παρὰ τῷ καθεδρικῷ ναῷ Καύσεως τοῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου Σάββα τῶν Σέρβων.
Ἡ ἱερα ἐπισκοπὴ Ζίτσης διαθέτει δὺο εἰκονογραφικὰ ἐργαστήρια· τὸ ἓν ἐν τῷ μοναστηρίῳ Ζίτσης καὶ τὸ ἄλλον ἐν τῷ μοναστηρίῳ Γράντατς.
Ἐκ τῆς πρὸ τῆς βασιλικῆς δυναστείας τῶν Νεμανιδῶν περιόδου ὑπάρχει τὸ ἀνεστηλωμένον μοναστήριον Στάρα Παύλιτσα, διαθέτον ναὸν τῶν ἁγίων ἐνδόξων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου καὶ εὑρισκόμενον ἐν τῷ δήμῳ τῆς Ράσκας.
Τὸ περιφημότερον μοναστήριον τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης εἶναι τὸ μοναστήριον Στουδένιτσα, ἡ κτητορικὴ μονή τοῦ Στεφάνου Νεμάνια, κτισμένη τῷ 1190, ὅπερ ὀνομάζεται δικαίως ἡ «μητὴρ τῶν μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶν τῆς Σερβίας». Τὸ ὄμορφον οἰκοδομικὸν ὕφος, ὁ γλυπτὸς καὶ ὁ ζωγραφικὸς διάκοσμος, ὅπως καὶ ἡ ἁγιογραφία τοῦ μοναστηρίου τούτου ὑπῆρξαν τὸ κυριώτερον ὑπόδειγμα, διὰ καλλιτεχνικὴν μίμησιν, τῶν ὑπολοίπων ἡγεμόνων τῆς εὐλογημένης ὑπὸ τοῦ Θεοῦ βασιλικῆς καὶ ἁγιοτόκου οἰκογενείας τῶν Νεμανιδῶν, ἥτις ἀνέπτυξε πλουσίαν οἰκοδομικὴν δραστηριότητα· τοιουτοτρόπως τὸ μοναστήριον Στουδένιτσα ἦτο ἀφορμὴ νὰ κτισθῇ ἓν μέγα πλῆθος μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶν, ποὺ ἀποτελοῦν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχιτεκτονικῆς καὶ τέχνης πνευματικοὺς θησαυρούς· ἐκ τοῦ μοναστηρίου τούτου ἄρχεται ἡ μεγάλη πρᾶξις τῆς ἀναγνωρίσεως τοῦ αὐτοκεφάλου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Σερβίας ὑπὸ τὴν ἡγεσίαν τοῦ Ἁγίου Σάββα, τοῦ τότε ἀρχιμανδρίτου, ὁ ὁποῖος ἔθεσε τὰ θεμέλια τοῦ αὐτοκεφάλου τῆς Σερβικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἡ πρᾶξις αὕτη ἐβεβαιώθη βραδύτερον ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Σερβίας τῇ ἡμέρᾳ τῆς Ἀναλήψεως, ἥτις ἔλαβε χώραν εἰς τὴν ἱερὰν μονὴν Ζίτσαν τῷ 1221, ὁπότε ὁ Ἅγιος πατὴρ ἡμῶν Σάββας ἐγνωστοποίησε δημοσίως τὸν «Συνοδικὸν Τόμον» (ἐπίσημον συνοδικὴν ἀπόφασιν τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας) κατὰ τὴν ὁμιλίαν αὐτοῦ «Περὶ τῆς ὀρθῆς πίστεως», τὴν ὁποίαν ἐξεφώνησε κατὰ τὴν αὐτὴν συνεδρίασιν.
Ἐκθέτομεν κατὰ χρονολογικὴν σειρὰν τὰ σημαντικώτερα μοναστήρια καὶ ἐκκλησίας τῆς ἱερᾶς ἐπισκοπῆς Ζίτσης.
ΙΕΡΑΙ ΜΟΝΑΙ
1) Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Gradac, ἵδρυσις ΙΓ΄ αἰ., κτητορικὴ μονὴ τῆς βασιλίσσης Ἑλένης Ἀνζουγιέ (ὁσίας Ἐλισάβετ).
2) Ἀναλήψεως Rača, δῆμος Bajina Bašta, κτητορικὴ μονή τοῦ βασιλέως Δραγούτιν Νεμάνιτς, ἵδρυσις ΙΓ΄ αἰ.· διέθετεν ἄνω τῶν τριακοσίων μοναχῶν καὶ ἓν γνωστὸν ἐργαστήριον ἀντιγραφῆς χειρογράφων.
3) Pridvorica, ἡ ἱ. μονὴ Στουδένιτσα, ἵδρυσις ΙΒ΄ αἰ.
4) Ἁγίων Ἀρχαγγέλων Klisura, δῆμος Arilje, ἵδρυσις ΙΓ΄ αἰ.
5) Ἁγίου Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ Kovilje, ἵδρυσις ΙΓ΄ αἰ.
6) Ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας Ježevica, ἔτος ἱδρ. 1337
7) Γενεσίου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου Stjenik, ἵδρυσις ΙΔ΄ αἰ.
8) Γενεθλίου τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου Kamenac, ἵδρυσις ΙΔ΄ αἰ.
9) Ἁγίου Γεωργίου μεγαλομάρτυρος τοῦ τροπαιοφόρου Vraćevšnica, ἵδρυσις ΙΕ΄ αἰ.
10) Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Trnava, δῆμος Čačak, ἔτος ἱδρ. 1554
11) Ἁγίου Γεωργίου μεγαλομάρτυρος τοῦ τροπαιοφόρου Rujan· διέθετε τὸ γνωστὸν τυπογραφεῖον, ἔνθα ἐξετυπώθη ὑπὸ τοῦ μοναχοῦ Θεοδοσίου τὸ «Τετραευαγγέλιον τοῦ Rujan» τῷ 1537. Κατεστράφη ἀπὸ τοὺς Τούρκους, καὶ οἱ ἀντιγραφεῖς μετέβησαν εἰς τὰ μοναστήρια Rača καὶ Mileševa. Τὸ μοναστήριον Rujan ἀνενεώθη ἐπ᾿ ἐσχάτως.
12) Ἁγίου Προκοπίου μεγαλομάρτυρος Voljevča, ξυλεκκλήσιον, ἵδρυσις ΙΖ΄ αἰ.
13) Ἡ Ἱερά Κοινότης γνωστὴ ὡς «Τὸ Μικρὸν Ἅγιον Ὄρος τῆς Σερβίας» εἰς τὴν στενὴν ὀρεινὴν διάβασιν Ovčar καὶ Kablar· συγκροτεῖται ἐκ 10 Ἱ. Μονῶν: Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἵδρυσις ΙΒ΄ – ΙΓ΄ αἰ.· Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας, ἵδρυσις ΙΔ΄ – ΙΕ΄ αἰ., ἔνθα φυλάσσεται Εὐαγγέλιον ἐκ τῆς ἰδίας περιόδου· Γενεσίου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου, κτητορικὴ μονὴ τῶν μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἔτος ἱδρ. 1550· Κοιμήσεως τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, ἵδρυσις ΙΔ΄ αἰ.· Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος, ἐκρημνίσθη τῷ 1909 λόγῳ σιδηροδρομικῶν ἔργων, καὶ ἐπανηγέρθη τῷ 1940· Ἀναλήψεως, ἵδρυσις ΙF΄ αἰ.· Εἰσοδίων τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἵδρυσις ΙΓ΄ αἰ.· Ἁγ. Τριάδος, κτητορικὴ μονὴ τῶν μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἵδρυσις ΙΕ΄ αἰ.· Ὑπαπαντῆς τοῦ Σωτῆρος, ἵδρυσις ΙΔ΄ αἰ.
ΕΝΟΡΙΑΚΟΙ ΝΑΟΙ
1) Ἀναλήψεως Čačak, εἷς τῶν ἀρχαιοτέρων ἐνοριακῶν ναῶν τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης, ἵδρυσις ΙΒ΄ αἰ., κατὰ τὴν περίοδον τοῦ Σρτατσιμίρ, ἀδελφοῦ τοῦ Στεφάνου Νεμάνια.
2) Ἁγίου Ἀχιλλείου Arilje, κτητορικὸς ναὸς τοῦ ἁγίου βασιλέως Δραγούτιν Νεμάνιτς, ἔτος ἱδρ. 1296.
3) Ἁγίου Σάββα τῶν Σέρβων Gračac, ἵδρυσις ΙB΄ αἰ.
4) Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Karan, γνωστὸς ὡς «Λευκὴ Ἐκκλησία τοῦ Karan», κτητορικὸς ναὸς τοῦ πρίγκιπος Brajan, ὅστις ἦτο εὐγενὴς εἰς τὸ ἀνάκτορον τοῦ βασιλέως Δούσαν, ἔτος ἱδρ. 1342.
5) Ἁγίου Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ Borač, ἔτος ἱδρ. 1350.
6) Ἀποτομῆς τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου Baljevac, δῆμος Raška, ἵδρυσις ΙΔ΄ αἰ.
7) Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας Šumnik, δῆμος Raška, ἵδρυσις ΙΔ΄ αἰ.
8) Ἁγίου Γεωργίου μεγαλομάρτυρος τοῦ τροπαιοφόρου Radaljevo, δῆμος Arilje, ἵδρυσις ΙF΄ – ΙΖ΄ αἰ.
9) Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας Brezova, ἵδρυσις ΙF΄ αἰ.
10) Γενεθλίου τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου Prilepac, δῆμος Arilje, ἔτος ἱδρ. 1734.
11) Ἁγίου Ἀποστόλου καὶ Εὐαγγελιστοῦ Μάρκου Užice, γνωστὸς ὡς «Παλαιὰ Ἐκκλησία τοῦ Užice», ἔτος ἱδρ. 1828, κτισθεὶς ἐπὶ τῶν θεμελίων παλαιότερου ναοῦ, ὅστις ἀνηγέρθη τῷ 1721.
Πλῆθος ναῶν τῆς ἱ. ἐπισκοπῆς Ζίτσης χρονολογοῦνται τῷ 19ῳ αἰ., μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσιν τῆς Σερβίας καὶ ἀπέλασιν τῶν Τούρκων.
ΞΥΛΕΚΚΛΗΣΙΑ
Ἐν κατακλεῖδι ἐκθέτομεν μερικὰ ξυλεκκλήσια μὲ ἱστορικὴν σημασίαν καὶ ἀξιοπιστίαν :
1) Τιμίας σκέπης τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Čukojevac, δῆμος Kraljevo, ἔτος ἱδρ. 1780.
2) Γενεσίου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου Gorobilje, δῆμος Požega, ἵδρυσις ΙH΄ αἰ.
3) Γενεθλίου τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου Cvetke, δῆμος Kraljevo, ἔτος ἱδρ. 1725.
4) Ἀναλήψεως Dub, δῆμος Bajina Bašta, ἔτος ἱδρ. 1792.
5) Ἁγίου Γεωργίου μεγαλομάρτυρος τοῦ τροπαιοφόρου Seča Reka, δῆμος Kosjerić, ἔτος ἱδρ. 1812.
6) Ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας Vrba, δῆμος Kraljevo, ἔτος ἱδρ. 1834.
7) Ἠλιοὺ προφήτου τοῦ Θεσβίτου Dobroselica, ὄρος Zlatibor, ἔτος ἱδρ. 1780.
8) Τιμίας σκέπης τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Jablanica, ὄρος Zlatibor, ἔτος ἱδρ. 1830.
Συγγραφεὺς τοῦ παρόντος κειμένου: καθ. Δρ Dragoljub Danilović
Τεχνικὴ καὶ σχέδιον: ἱερεὺς Aleksandar R. Jevtić